Bir önceki yazımızda osmanlı puta,tirkeş,meşk yayları kiriş yüksekliklerinin dünya standardlarına bir hayli fark atacak şekilde çok daha fazla olduğunu,günümüz yaylarının aynen minyatürlerdeki gibi kasılı,(Şişmanda denilebilir) olması gerektiğini vurgulamıştık.
Bir osmanlı yayının görsel formu diğer yaylardan nasıl farklıysa ve bu farkı yaratan kabza,sal,kasan ve baş yapıları kadar bir yayın kiriş yüksekliğindeki farklılık dahi o yayın görünüşünü direkt etkilemesi bakımından önemli bir özelliktir.
Şu durumda geleneksel kore yayının en klişeleşmiş özelliklerinden biri nasıl kiriş yüksekliğinin azlığıysa;bir osmanlı yayının en önemli özelliklerinden biriside kesinlikle kiriş yüksekliğindeki fazlalıktır.
Bu tespite ilaveten osmanlı yaylarındaki kiriş yüksekliği özelliği menzil yayları için adeta bir zirve noktası olmuştur..nasılmı?,
Çünkü menzil yayları kirişleri;günümüz standardlarından daha kısa dediğimiz tirkeş vs. gibi diğer tüm osmanlı yayı kirişlerindende bile daha kısa kirişlere sahiplerdir,bu çok şaşırtıcı değilmi?.
Günümüzde yapılan menzil atışı denildiğinde ilk akla gelenler özellikle (ok mevzusunu es geçersek) önce kirişin inceltilmesi,sonrada kiriş yüksekliğinin azaltılmasıdır.İlkini yani kiriş tel sayısını azaltıp kirişi inceltmeyi osmanlıda tavsiye etmiştir fakat her nedense kiriş uzunluğu konusunda aksi uygulanmış ve bilhassa makbul sayılmıştır.
Osmanlılar menzil yayı kirişi uzunluğu hesabınada uygun bir formül geliştirmişlerdir.Elimize bir metre alarak olayı takip edip izlediğinizde ise;bu kirişler artık neredeyse 'uzaylı muamelesi' görür hale gelmişlerdir.Özellikle menzil yayları için günümüzle olan fark işte bu kadar vahimdir.
Menzil yayı kirişinin hesabı(Telhis-i Resailat-i Rumat ve Ünsal Yücel'in Türk okçuluğu eseri.) ,
İlk hesaptaki gibi gene yay boyu önce 12 ye bölünür ve bulunan sayı ana sayıdan çıkarılır.Sonra Menzil yaylarına has olarak bu sefer 12 yerine 6 ya bölünür ve çıkarılır.126cm.(kertikten kertiğe)'lik bir yaya menzil kirişi hesabı yaparsak,
126cm./12=10,5cm.---126 - 10,5=115,5cm./6=19,25cm.---115,5 - 19,25=96,25cm. kiriş boyu şeklindedir.
Bir önceki yazımızda tirkeş-meşk-puta yayı kirişlerindeki hesapla kiriş boyunu 105,87cm. olarak bulmuştuk.Yani 126 cm.lik yayda yukarıdaki hesaba göre menzil kirişi için ~9,6cm.daha kısaltmamız gerekiyor.Ve her nedense menzil atışı uğruna kiriş boyu uzatılacağına biraz daha kısaltılıyor,düğümler atılıyor,yay daha bir kasılıyor,şişmanlıyor.
Okçuluk dünyasının standard olarak kabullendiği 7-8 inç(~20cm.) kiriş yüksekliği artık aşılmış,hele menzil yayı kirişleriyle aradaki farkda zaten almış başını gitmiştir.
Kirişleriyle saklanmış yaylar ve bu eski kiriş boyu hesaplama yöntemleri akla hemen ister tirkeş olsun ister menzil;osmanlılarda asıl makbul olanın 'döşekli'den çok mümkün olduğunca 'devşirmeli' hale getirilen yaylar olduğu anlaşılıyor.
Mesela telhiste fazla bol yayın istenildiği gibi devşirilemeyeceği bahsi geçiyor.Yayda bir 'devşirilebilme özelliği' aranarak bollaştırmaktan(döşekli) çok sıkışması isteniyor.Daha kısa bir kirişle aranılan ve sonuçta elde edilen bir başarı..,buna değiyor demekki.
Devşirmeli hale getirilen bir yayda meydana gelen en dikkat çekici özellik;çekişte sonlara doğru olan 'yığılma-sıkışma' (stacking) durumunun kiriş yüksekliği az olana kıyasla daha çok artacağıdır.(Daha agresif bir yay)
Aslında bu okçuluk camiasında pekde hoş karşılanmayan,okçu için rahatsız bir durum olarak ifade edilen 'sıkışma-stacking' durumunun ister tirkeş ister menzil olsun Osmanlılarca hedeflendiğini görmek çok şaşırtıcı.
Peki modern imkanlardan faydalanmak istersek kiriş kısaltımıyla alakalı neler yakalayabiliriz?.Mesela ok hızlarını ölçebileceğimiz bir kronografta aynı yayda farklı uzunluktaki kirişleri denersek..,ok çıkış hızı ,verim yada depolanan enerji değişimleri ne olur?.,en azından aynı yayda kısaltılan kirişle ok hızı azalır düşüncesi bir osmanlı yayı için geçerlimidir,onu bir görelim.
 |
| Ok çıkış hızı ölçüm setimiz |
Test ölçümlerini önce düğümsüz,sonrasında ise belgeler ve müzelerdeki gibi kirişi (Kısa kirişin mevcut olmadığı hallerde) düğümlemek suretiyle kısaltarak aynı yay,kiriş ve okla yaptım.
Hız ölçümlerini sağlıklı bir şekilde yapabilmek içinse kirişi hep aynı noktadan bırakan,kundaklı bir yaya benzeyen bir atış makinesine ihtiyacım vardı ve bunuda yaptım.Bu alet üzerinde aynen bir mandal bırakışını taklit eden bir tetik makenizması bulundurmaktadır.
 |
| Mandal-Tetik Makenizması ve Kronograf |
Amacımız;
yayın kullanımıyla alakalı isabet oranı,kullanım kolaylığı,kabzadaki şok vs.gibi bilgileri ekipmanın bu haliyle göremesekte,aynı yayda kullanacağımız farklı kiriş boylarıyla yaydaki değişimleri görebilmek.
İlk olarak aşağıdaki özellikteki yayı kirişin uzun haliyle test ettim.Önce asa gezinde yayın güçünü artan aralıklarla ölçüp kuvvet-çekiş eğrisini oluşturduktan sonra sabit bir ok ağırlığıyla(598 grain) ok hızınıda ölçtüm ve aşağıdaki verileri elde ettim.
(Hesaplama programı türkçe ve metrik olmadığından dolayı parametreler programın istediği birimlerdedir.)
 |
| Uzun haldeki kirişle yapılan ölçümler ve sonuçları |
İkinci ölçümlerimizi ise önceden belirttiğimiz gibi ekipman üzerinde sadece düğüm atarak,yani kirişin boyunu kısaltarak test ettim.
 |
| Düğümlenen kısa kirişle yapılan Test ve neticeleri |
Her iki testide karşılaştırdığımızda,
1) En dikkat çekici ve şaşırtıcı neticeyi ok hızında görüyoruz.Artan kiriş yüksekliğiyle ok hızında bir düşme beklenirken artış olmadan hızın aynen korunduğu görülüyor,153fps.Bu beklentilerin aksine bir durum çünkü standartlara göre ok hızı azalmalıydı.Oysa kısa kirişle daha fazla yığılma-stacking kuvveti elde edilmiş,böylece hız kaybı önlenmiştir.
2)Hızın korunmasıyla birlikte ~51 Lb.lik yayda kiriş kısaltımıyla aynı yay ~64 Librelere çıkarak fazladan 13 Librelik(~6kg.) bir ağırlık sırtlanılmış oldu.
Fakat bu durum özellikle savaş hallerinde isabet oranının müspetliğiyle görmezden gelinebilir sanırım çünkü bir okun son sürat hedefi ıskalamasından çok,biraz daha fazla bir gayretle hedefi telef etmesi daha makbuldür sanırım.
3)Yayda depolanan enerji ve okun kinetik enerjilerinini hemen hemen aynı olmaları bakımından da durum standard dışıdır.Libre başına depolanan enerjide küçük bir fark olsada dinamik verim kısa kirişte biraz daha yüksek çıkmıştır.
Mehmet A.Gölhan
